Średzka Kolej Powiatowa (Schroda'er Kreisbahn), powstała dzięki akcjonariuszom należących do władz powiatu. Kolej miała przyczynić się do rozwoju gospodarczego regionu, co wiązało się ze wzrostem dochodów. Duże znaczenie dla tych inicjatyw miało poparcie rządu pruskiego w postaci ustawy z 28 lipca 1892 roku o kolejach lokalnych. Ponieważ w Niemczech najbardziej rozpowszechnionym typem kolei lokalnych była kolej o rozstawie toru 1000mm, taki też rozstaw przyjęto w Środzie.
Fragment toru o prześwicie 1000mm można jeszcze zobaczyć we wnętrzu warsztatów ( pierwsza brama od lewej) oraz w stolarni zaadaptowanej po garażu wagonu motorowego. Budowę kolejki rozpoczęto w II połowie 1898 roku, a oddano do użytku 23 czerwca 1902 roku. Połączyła ona Kobylepole z dzisiejszą stacją Poznań-Wschód (tor normalny) oraz ze Środą (tor wąski). 19 sierpnia 1909 roku zakończono budowę linii ze Środy do Zaniemyśla, na której pierwsze planowe pociągi zaczeły kursować 1 maja 1910 roku.
Ówczesna wieś Kobylepole (dziś dzielnica Poznania) była do 1939 roku własnością rodziny Mycielskich. Józef Mycielski - senior rodu, był jednym z pomysłodawców kolei. W skład wchodziły linie normalnotorowe o długości 11 km z bocznicami do poniższych zakładów: - Zakłady Wojskowe, Fabryka Papieru Pendowskiego T.A., ZPMS, Znicz, Naftolej, Carolina, Polmin, Koszewski, Majewski i S-ka, Zakłady Ceramiczne Ciesielczyka, Ogrodnictwo Mielocha, Browar "Kobylepole", Wielkopolska Wytwórnia Chemiczna, Stomil oraz kilka innych.
Sieć wąskotorowa składała się z linii głównej Kobylepole - Środa - Zaniemyśl o długości 59 km oraz szeregu bocznic i odgałęzień. Inicjatorami niektórych odgałęzień byli właściciele ziemscy, tacy jak: O. Starci, F. Hildebrand, W. Madaliński. Z majątków położonych przy szlaku kolejki w okresie jesiennym przewożono duże ilości buraków cukrowych. Ich odbiorcą była Cukrownia "Środa", która posiadała bocznice bezpośrednio prowadzące na plac składowo-wyładowczy, przy czym do rozładowywania wagonów służyła specjalna maszyna. Resztki torów wjazdowych, zachowały się do dziś na stacji Środa Miasto i są wykorzystywane jako tory odstawcze dla starych wagonów towarowych. Oprócz przewozów towarowych, odbywał się także prężny ruch osobowy.
Nowe technologie nie ominęły także średzkiej kolejki wąskotorowej, na początku XX w. wprowadzono rolboki, czyli wózki transportowe do przewozu wagonów normalnotorowych. Ułatwiło to i usprawniło łączność linii wąskotorowej z normalnotorową, a także umożliwiało transport towarów bezpośrednio do odbiorców. Według ówczesnego starosty linia przynosiła wiele zysków które przeznaczano na nowe inwestycje np: w latach 1920 wybudowano w ramach robót publicznych bocznicę z Annopola przez Chwałkowo do Brodowa i Czarnotek.
Natomiast w latach 1930 wprowadzono na linię wagon motorowy z silnikiem diesla. Specjalnie dla niego wybudowano w Środzie obrotnicę i wcześniej wspomniany garaż (hangar) z czerwonej cegły i blaszanym półkolistym dachem. W tym czasie zbudowano także nieistniejącą już siłownię wiatrową napędzającą agregat prądotwórczy i pompy wodne. Budynek "elektrowni" (prp. "Odcinek utrzymania KD") i studnie wodne istnieją do dziś.
W roku 1949 Średzka Kolej Wąskotorowa została przymusowo wcielona do PKP, został wówczas utworzony Zarząd Średzkiej Kolei Wąskotorowej z siedzibą w Środzie. Po oficjalnym przejęciu, rozpoczęto przebudowę kolejki z 1000mm na 750mm. Prace trwały do 1954 roku bez przerywania ruchu pociągów. Cały poprzedni tabor został przekazany na Pomorskie Koleje Dojazdowe z czego do dzisiaj niektóre z wagonów jeżdżą na co dzień.
Lata 60' ubiegłego wieku, to powolny "początek" końca kolejki. Rozwój komunikacji samochodowej, a w tym autobusowej i spedycyjnej oraz budowa nowych dróg - szcególnie tych lokalnych - spowodowała znaczny spadek przewozów. Spowodowało to stopniowe zamykanie poszczególnych bocznic. Od 1973 r. podjęto decyzje o rozbiórce bocznic, a od 1976 roku linii głównej Kobylepole - Środa Miasto. W latach 90' pamiątką po linii był odcinek torowiska przecinający drogę wylotową ze Środy do Śremu, ciągnący się aż do początku ul. Brodowskiej po której odbywały się manewry ( z wykorzystaniem ostatniej zwrotnicy, od chodnika), niestety na przełomie 95/96 roku został zlikwidowany. Do 2007 roku dość cenną pamiątką linii do Kobylegopola były dwa fragmenty torowiska ułożonych naprzeciw siebie w byłych spichlerzach, usunięte wraz z przebudową obiektu.
Po latach , z całego majątku kolejki pozostał 14 km odcinek łączący Środę z Zaniemyślem na którym planowy ruch - z kilkoma przerwami - trwał do 2001 roku. Po wielu kontrowersjach związanych z zawieszeniem ruchu i przyszłością wąskotorówki, zainteresowało się nią Starostwo Powiatowe w Środzie Wlkp. W 2002 roku PKP przekazały cały tabor kolejki powiatowi, jednocześnie pozostawiając otwartą kwestię zabudowań i torowiska wąskotorówki. Po niespełna 8 latach - 16 listopada 2010, PKP przekazały nieruchomości kolejki Starostwu Powiatowemu w Środzie Wielkopolskiej.
W 2014 roku parowóz Px48-1756 został odstawiony, a ruch poraz pierwszy od 1999 roku został przejęty przez wypożyczoną lokomotywę spalinową. W 2015 roku ze względu na brak sprawnych lokomotyw ruch został zawieszony. W 2016 roku nowy zarządca kolejki - Towarzystwo Przyjaciół Kolejki Średzkiej "BANA" - wznowił kursowanie pociągów do Zaniemyśla. Jesienią 2017 roku, do służby powrócił naprawiony staraniami nowego operatora oraz zarządu powiatu średzkiego parowóz. Obecnie trwają intensywne prace nad przywroceniem do ruchu drugiego średzkiego parowozu, jakim jest Px48-1920.
Źródło:
- czasopismo Parowozik 1989r.
- zasoby własne